Geschreven door Jos Dobber
Voorgelezen door Sanne van Deursen
Geluidsmontage Seth Mook
Thema: Kantelende Werelden
Titel: Strijd om De Waarheid
Strijd om De Waarheid

Als er iet is dat de wereld deed en doet kantelen, dan is dat De Waarheid. Of, liever gezegd, het ‘waarheidsbegrip’. We leven in een ‘post-truth-tijdperk’, en daarmee wordt bedoeld dat het verschil tussen waarheid en onwaarheid, of zelfs leugen, er niet meer toe lijkt te doen. Zo leidde Poetin’s waarheid tot oorlog tussen Rusland en Oekraïne. De waarheid van Wilders maakte de PVV-fractie de grootste in de Tweede Kamer. En ik kan me eraan ergeren als mensen op grond van de toename van de hoeveelheid bramenstruiken stellen dat de natuur er goed voorstaat, terwijl ik het tegenovergestelde zie door de afname van biodiversiteit.
‘Waarheid’ betekent niet voor iedereen hetzelfde. Dat is niets nieuws, het speelde al in de oudheid. In plaats van me te ergeren, zou ik me bij zo’n waarheidsclaim over de natuur, beter kunnen afvragen om welke soort waarheid het bij die claim gaat. Om deze en andere waarheidsclaims beter te kunnen beoordelen, kan ik beter nog eens nadenken over het begrip ‘waarheid’. Bijvoorbeeld over de vraag of de algemene begrippen een hogere mate van werkelijkheid hebben dan de concrete dingen. Bijvoorbeeld: kunnen we aan het algemene begrip ‘mensheid’ een hogere werkelijkheid toekennen dan aan de concrete individuele mens? Of is het omgekeerd en zijn alle concrete dingen werkelijkheid en bestaan de algemene begrippen alleen in ons denken?

Al in de tijd van Plato en Aristoteles (ongeveer 350 voor Christus) was dit een strijdvraag, die ook in de middeleeuwen weer oplaaide. Daarin waren er twee posities: het realisme en het nominalisme. De realisten vinden dat aan ‘het algemene’ de eigenlijke werkelijkheid toekomt, terwijl de nominalisten stellen dat alleen ‘de concrete dingen’ werkelijkheid zijn.

Voor beide posities is wat te zeggen. De boom in mijn eigen straat kan ik zintuigelijk waarnemen en daadwerkelijk vastpakken: het is zeker dat deze boom werkelijkheid is. Daar tegenover staat het abstracte begrip ‘boomheid’. Dit begrip verwijst naar de eigenschappen van hetgeen een boom tot boom maakt, en omvat ook een ideaaltypisch beeld van de perfecte boom. Deze ‘boomheid’ dus, is niet zintuigelijk waar te nemen. Aan de andere kant, op grond van ons abstracte begrip van ‘wat bomen tot bomen maakt’, onderscheiden we bomen van grassen en van struiken, en kennen we aan een groep concrete bomen het abstractere begrip ‘bos’ toe. Met andere woorden, ons denken bepaalt mede wat we waarnemen.

De nominalistische blik die blijkt uit de uitspraak ‘er zijn steeds meer braamstruiken’ geeft een concreet feit weer, en is dus waar. De realistische blik ‘er is een afname van biodiversiteit’ geeft een meer abstracte waarheid weer. Echter, zolang de nominalist en de realist zich niet realiseren dat ze elk een ander soort waarheid spreken, blijft het een gesprek zonder elkaar te verstaan.

Half december stond op de homepage van Vrijburg een citaat van Amos Oz: “De feiten hebben de neiging de waarheid voor ons te verbergen”. Oftewel, de losse feiten krijgen betekenis binnen een zingevend kader. Het zingevend kader doet ons door de bomen het bos zien. Elkaar begrijpen over de feiten of over de daarachter verborgen werkelijkheid kan tegenwoordig moeilijk zijn. Als we aan elkaar onze zingevende kaders die tot onze uitspraken leiden kunnen verduidelijken, kan dit een uitweg bieden. Wat is het zingevende kader van de boer die stelt dat uit de toename van braamstruiken blijkt dat het goed gaat met de natuur? Dat is, uiteindelijk, “het werk dat boeren als ik doen is belangrijk en mag niet zomaar verdwijnen: zonder boeren geen eten”. En wat is het zingevende kader van de milieuactivist die in de afname van biodiversiteit juist een bedreiging van de natuur ziet? Dat is het perspectief dat de aarde uitgeput wordt, dat de mens meer vraagt dan de aarde kan geven. Pas door elkaars zingevende kader en de oprechte emoties die daaronder liggen, wederzijds te erkennen, is er een echt gesprek over gedeelde waarheden mogelijk.

gepubliceerd op 20 februari 2024