Geschreven door Margot Brouwer
Voorgelezen door Sanne van Deursen
Geluidsmontage Seth Mook
Thema: Vraag me wat
24 december 2024
Titel: Ik ben dus ik ben: de wetenschap van het niet-weten

 

Ik ben dus ik ben: de wetenschap van het niet-weten

‘Ja, vraag míj wat!’ snauwen we geïrriteerd als we het allemaal even niet weten. We vinden het helemaal niet leuk om iets ‘niet te weten’. We voelen ons onmachtig, kwetsbaar, misschien wel voor gek gezet. Zeker toen ik nog als wetenschapper op de universiteit rondliep leek ‘het niet weten’ haast een doodzonde. Alles werd eraan gedaan om, als een collega je een vraag stelde, te voorkomen dat je ‘het niet wist’ (of anders, om dat absoluut niet te laten merken). In het bedrijfsleven, de politiek en eigenlijk de gehele samenleving gaat het er niet veel anders aan toe: allemaal doen we de hele dag alsof we ‘het weten’, ook al hebben we stiekem geen idee.

Toch is er iemand die van ‘niet-weten’ de kroon op zijn carrière wist te maken: de Franse filosoof René Descartes. In 1640 vraagt hij zich – waarschijnlijk in zijn comfortabele leunstoel bij het haardvuur – plotseling af: ‘Wat kan ik nou eigenlijk 100% zeker weten?’ Dit blijkt bizar weinig. Ten eerste weet Descartes dat hij soms zulke realistische dromen heeft dat hij ze niet van echt kan onderscheiden. De wereld om hem heen, inclusief zijn eigen lichaam, kan dus net zo goed een illusie zijn! Ook kent Descartes – net als wij allemaal – genoeg mensen die er de raarste ideeën op na houden; en als zij ernaast kunnen zitten, kan hij dat ook. Toch ontdekt Descartes uiteindelijk één ding waar hij 100% zeker van kan zijn. Zelfs als een kwade demon al zijn zintuigen bedriegt met droomachtige illusies, en al zijn gedachten en herinneringen op onzin berusten, hééft hij nog steeds gedachten. Zelfs als hij overal over twijfelt, moet er iets of iemand zijn díe twijfelt. Zijn enige zekerheid blijkt: ‘Ik denk, dus ik ben’.

Maar hangt jouw bestaan werkelijk af van je gedachten? Als jij niet meer zou denken, zou je dan niet meer ‘zijn’? En wie of wat ben ‘jij’ eigenlijk? Als antwoord op die vraag denk je waarschijnlijk aan je naam en je levensgeschiedenis, maar is dat écht wat jij bent? Je hele leven tot nu toe bestaat eigenlijk enkel nog in je gedachten en herinneringen, en zoals Descartes al aangaf weet je niet of die betrouwbaar zijn. Ook van alles wat je om je heen ziet, inclusief je lichaam, kun je volgens hem niet 100% zeker zijn dat het écht bestaat, laat staan dat jij dat bent. Geen naam, geen lichaam, geen gedachten of herinneringen, geen levensgeschiedenis. Wat blijkt er dan eigenlijk nog over? Enkel wat je nú direct ervaart. De kleuren en vormen die je ziet, de geluiden die je hoort, het gevoel van je voeten op de grond, de woorden die je op dit moment leest. Zelfs als al je gedachten en zintuigelijke waarnemingen op waanzin berusten – en zelfs als je helemaal geen gedachten hebt – weet je nog steeds zéker wat jij op dit moment ervaart. Wat jij ten diepste bent is dus dit bewustzijn in het hier en nu. We zijn nog één stapje dieper afgedaald in de wetenschap van het niet-weten dan Descartes ooit durfde te doen. Want als zelfs je gedachten niet zijn wie jij bent, blijft van ‘Ik denk dus ik ben’ enkel nog over: ‘Ik ben.’

gepubliceerd op 24 december 2024