Geschreven door Sarah Gantzert
Voorgelezen door Gert van Drimmelen
Geluidsmontage Seth Mook
Thema: Sturm und Drang

 

Hoe zijn wij hier geland,
Waartoe, wanneer…?
Ligt ergens aan het strand
Dat vreemde schip nog klaar?
En als het anker is gelicht,
Naar waar…naar waar…?

Stil sluit de deuren dicht….
Bemin elkaar.
(Adriaan Roland-Holst)

Wolken pakken zich samen boven Europa en het Midden-Oosten. Een storm is opgestoken. Het begint op een orkaan te lijken.
Het is lente!

Met Monty, mijn hond, zit ik in het oog van de orkaan. Aan het strand, in de baai van Le Racou doet de zon het water intens blauw oplichten. Het zachte geluid van eeuwig terugkerende golven benadrukt de stilte. In de verte een zeilboot.

Onlangs zag ik op YouTube een verfilming uit 1965 van de ongeëvenaarde roman ‘Oorlog en Vrede’ van Leon Tolstoi. Vier delen. Vier avonden keek ik met ingehouden adem.
Het is een Russische productie. Terwijl ik naar deel drie kijk, dat de slag bij Borodino beschrijft, realiseer ik me hoe actueel deze film is.

‘Oorlog en Vrede’ is een Russisch patriottisch epos. In deel drie wordt anderhalf uur lang deze noodlottige maar o zo heldhaftige veldslag getoond. Beschreven als weliswaar bloedig en gewelddadig, maar noodzakelijk om het Heilige Rusland te redden.
Het wordt een voorspelbare nederlaag voor de Russen en maakt voor Napoleon de weg vrij naar Moskou. Vreemd genoeg beschouwt de Russische opperbevelhebber de veldslag als een overwinning. Het Napoleontische leger was zo verzwakt, dat de Fransen weliswaar Moskou in brand konden steken maar tenslotte uitgeput huiswaarts zouden keren.

De schrijver, Leon Tolstoi, had al jong zijn erfenis op de speeltafel vergokt en was, om in zijn levensonderhoud te voorzien, in het leger gegaan. Hij diende als officier in de Krimoorlog bij Sebastopol.
Die oorlog staat in de geschiedenisboeken ook al bekend om het buitensporig geweld en het nutteloos bloedvergieten. Het Rode Kruis is toen opgericht en we kennen allemaal Florence Nightingale: voor het eerst in de geschiedenis werd er medische hulp verleend aan het front.

Korte tijd daarna, in de jaren zestig van de negentiende eeuw, schrijft Tolstoi zijn meesterwerk. Hij schrijft het zes keer opnieuw. En later zal hij zeggen, dat hij spijt heeft het ooit geschreven te hebben.
Patriottisch heldendom beschrijven in het kader van het ene bloedbad na het andere, beschouwt hij aan het einde van zijn leven als niet ethisch. Geweld heeft geen moraal is zijn conclusie. Al lijkt een strijd voor het Vaderland en de waarden die onze cultuur kenmerken, dat te rechtvaardigen.

Erger: in een roman (of film) wordt de oorlog getoond als een aaneenschakeling van strijdende helden die daarbij horen. Zo krijgt het geweld ook nog een esthetische dimensie. In dit verhaal zien we bijvoorbeeld prins André sneuvelen op het slagveld. Als in een droom kijkt hij naar de wolkenhemel, die hem in een transcendente toestand brengt. Hij sterft uiteindelijk in de armen van Natasha. Een mooier plaatje van de dood is nauwelijks denkbaar.

Tolstoi zal later bekend worden vanwege zijn filosofie van geweldloosheid. Hij correspondeert in zijn laatste levensjaren met Gandhi.
Geweldloosheid betekent bij hen zeker niet toegeven of weg kijken.
Gandhi schrijft dat als hij moet kiezen tussen geweld en lafheid, hij lafheid erger vindt dan geweld.

Ik begin het koud te krijgen. Het is gaan waaien. Hoe moet dat nu met die zeiler buitengaats? Als die maar weet hoe de zeilen te reven…. Ik ga op huis aan.

‘Stil, sluit de deuren dicht,
Bemin elkaar…’

gepubliceerd op 21 mei 2024